سیر اعمال حج تمتع 1 ـ احرام
2 ـ وقوف در عرفات
3 ـ وقوف در مشعر الحرام
4 ـ رمى جمره عقبه در منا
5 ـ قربانى
6 ـ حلق یا تقصیر
7 ـ طواف حج
8 ـ نماز طواف
9 ـ سعى بین صفا و مروه
10 ـ طواف نساء
11 ـ نماز طواف نساء
12 ـ بیتوته در مِنا
13 ـ رمى جمرات سه گانه
پس از اتمام اعمال عمره تمتّع، کارهایى که به سبب احرام، حرام شده بود حلال مىشود ولى تا زمانى که براى حج محرم می شوند و به عرفات (1) می روند از این اعمال باید پرهیز کنند :
1 ـ بیرون رفتن از شهر مکه (بنابر احتیاط واجب ).(2)
2 ـ انجام عمره مفرده .(3)
3 ـ تراشیدن سر .(4)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1-
عرفات بیابانى است مسطح و وسیع در 22 کیلومترى جنوب شرقى مکّه; جایى که
حاجیان باید روز نهم ذى حجه از ظهر تا غروب در آنجا بمانند. «عرفات» جمع
«عرفه» و از ریشه «عرفان» و «معرفت» است .
2 ـ آیات عظام بهجت، خامنهاى، فاضل : اگر مطمئن است که به موقع برمىگردد و به اعمال حجّ می رسد بیرون رفتن از شهر مکّه اشکال ندارد .
آیةالله سیستانى : اگر به جهت کارى، هر چند کار غیر ضرورى، از مکّه بیرون مىرود و ترس آن ندارد که به اعمال حجّ نرسد، بلکه اگر بداند که می تواند به مکّه برگردد از آنجا براى حجّ مُحرم شود بیرون رفتن از شهر مکّه اشکال ندارد .
3 ـ آیةالله بهجت : محتمل است اشکال نداشته باشد .
4 ـ آیةالله فاضل : مانعى ندارد .
آیةالله سیستانى : سر تراشیدن اشکال ندارد، گرچه احتیاط مستحب ترک آن است .
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
اعمال حج نیز، مانند اعمال عمره با احرام آغاز مى شود .
* کیفیت احرام حج : مانند احرام عمره است، ولى در نیّت تفاوت دارد که در آنجا به نیّت عمره تمتع محرم مى?شد و اکنون به نیّت حج تمتّع محرم مى شود .
* زمان احرام حج : بعد از اعمال عمره تمتّع تا وقتى که بتواند به وقوف در عرفات ـ ظهر روز نهم ذى حجّه ـ برسد .
امروزه به جهت کثرت جمعیّت و شلوغى راه که احتمال نرسیدن به موقع به عرفات مى باشد، روز هشتم مُحرم مى شوند و شب عرفه به عرفات مى روند، هرچند اگر روز نهم هم مُحرم شوند وبروند وپیش ازظهرروزنهم به عرفات برسند مانع ندارد .
* مکان احرام حج : شهر مکّه است، (1) گرچه مستحب است در حِجر اسماعیل یا نزد مقام ابراهیم محرم شود .
ــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 ـ آیة الله تبریزى، بنابر احتیاط واجب، احرام حج باید از مکّه قدیم باشد .
آیة الله بهجت، بنابر احتیاط واجب مى تواند از هر جاى مکه قدیم محرم شود .
آیة الله صافى : بنابر احتیاط لازم تا مى تواند از مکّه قدیم محرم شود .
آیة الله مکارم، آیة الله سیستانى : مگر درقسمت هایى که از حرم بیرون است .
تمام اعمال حج از احرام تا رمى جمرات از عبادات است و مانند نماز و سایر عبادات باید به قصد قربت و اطاعت امر خداوند انجام شود .
وقتى که انسان براى اعمال حج محرم شد تمام کارهایى که در احرام عمره حرام بود، بر او حرام مى شود .
حاجى، پس از احرام در مکّه، باید براى وقوف در عرفات، روانه آنجا شود .
1 ـ مراد از وقوف، بودن در آن مکان است چه سواره یا پیاده، نشسته یا خوابیده; یعنى حاجى باید آن روز را در صحراى عرفات بماند و از آنجا خارج نشود .
2 ـ زمان وقوف ; بنا بر احتیاط واجب، لازم است از ظهر (1) روز نهم ذى حجه تا مغرب (2) همان روز در عرفات بماند .
3 ـ وقوف به عرفات و سایر اعمال حج ـ بجز طواف و نماز ـ نیاز به طهارت (وضو یا غسل) ندارد. ولى مستحب است .
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 ـ آیة الله تبریزى : مى?تواند تا یک ساعت بعد از ظهر وقوف را تأخیر نماید .
آیة الله سیستانى : جایز است وقوف را از اوّل ظهر به مقدار انجام یک غسل و خواندن نماز ظهر و عصر پشت سر هم به تأخیر اندازد .
آیة الله خامنه اى : تأخیر وقوف از اوّل وقت به اندازه خواندن نماز ظهر و عصر و مقدمات آن اشکال ندارد .
2 ـ آیات عظام بهجت، تبریزى، سیستانى : تا غروب .
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
4 ـ در عرفات، کار دیگرى بجز بودنِ در آنجا واجب نیست، ولى مستحبات بسیارى دارد، و از بهترین مکانها براى استجابت دعاست و بهترین دعاها در آن مکان دعاى معروف ابا عبدالله الحسین ( علیه السلام ) و امام زین العابدین ( علیه السلام ) در آن روز است .
وقوف در عرفات
بعد از مغرب روز نهم ذى حجه (شب عید قربان) حاجیان از عرفات خارج مى?شوند و براى انجام عملى دیگر از اعمال حج به طرف مشعر الحرام (مُزدلفه) حرکت مى?کنند .
1 ـ وقتى که حاجیان به مشعر الحرام رسیدند، بنابر احتیاط واجب، (2) باید شب دهم را تا اذان صبح براى اطاعت امر الهى در مشعر بمانند و از اذان صبح، نیّتِ وقوف در مشعر الحرام کنند و تا طلوع آفتاب در آنجا بمانند .(3)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 مشعر الحرام: وادى طویلى است میان «عرفات» و « مِنا» و به آن «مُزْدلفَه» هم گفته مى شود، حاجیان باید شب عید قربان را در آنجا بمانند .
2 ـ آیة الله تبریزى، آیة الله زنجانى : ماندن در مشعر الحرام قبل از اذان صبح واجب نیست ولى احتیاط مستحب است .
3 ـ آیة الله خامنه اى : وقت وقوف، از طلوع فجر عید قربان است تا طلوع خورشید و احتیاط آن است که از وقت رسیدن به مشعر در شب قصد وقوف کند .
آیة الله سیستانى : واجب است پس از حرکت ازعرفات مقدارى ازشب عید را تا صبح در مشعرالحرام بماند و پس از آن تا طلوع آفتاب نیز بماند ...
آیة الله صافى : بیتوته در مشعر واجب است .
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
2 ـ در مشعر بجز ماندنِ در آنجا کار دیگرى واجب نیست گر چه مستحبات بسیارى دارد و از جمله آنها ذکر الهى گفتن (1) و جمع آورى سنگریزه براى رمى جمرات است .
مشعرالحرام (مزدلفه )
جمع آوری سنگ ریزه در مشعر ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1
ـ آیة الله صافى : احتیاط آن است که در مشعر ذکر خدا را ترک نکند هرچند
مختصر و کم باشد . آیة الله زنجانى : واجب است خدا را به زبان یاد کنند .
1 ـ پس از طلوع آفتاب روز دهم ذى حجه (عید قربان) حجاج براى انجام بقیه اعمال حج از مشعر الحرام بیرون آمده و روانه مِنا (1) مى شوند .
اعمال روز عید به ترتیب عبارت است از :
* رَمى (2) جمره عقبه
* قربانى
* تراشیدن سر یا تقصیر
2 ـ در آخر مِنا سه ستون سنگى وجود دارد که اوّلین ستون، «جمره اُولى» و دومین آنها «جمره وُسطى» و سوّمى را «جمره عُقبى یا عَقَبه» مى نامند، اوّلین کار واجب در روز عید قربان زدن هفت عدد ریگ به جمره عقبه است .
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 مِنا: سرزمینى است واقع بین دو رشته کوه، نزدیک مشعر الحرام .
2 رمى: تیرانداختن، سنگ انداختن .
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
3 ـ هفت سنگ باید به ستون بخورد، (1) ولى لازم نیست پشت سر هم باشد، پس اگر دو عدد به ستون بخورد و سوّمى نخورد و چهارمى بخورد، تنها سه عددى که به ستون خورده به حساب مى آید. و اگر شک کند هفت عدد خورده یا نه، باید به قدرى بزند تا یقین کند هفت عدد به جمره خورده است .
4 ـ سنگ ریزه ها باید اینگونه باشد :
* زیاد بزرگ یا ریز نباشد، بلکه به اندازه اى باشد که به آن ریگ بگویند ;
* از منطقه حرم باشد، مثلا مشعرالحرام، منى یا شهر مکه ;
* قبلا براى رمى از آن استفاده نشده باشد ;
* مباح باشد، (غصبى نباشد ).
5 ـ بانوان، (2) کودکان، بیماران و پیرمردان مى توانند، شب عیدقربان پس از نصف شب و قبل از اذان از مشعر الحرام خارج شوند و اگر نمى توانند رمى جمره را در روز انجام دهند، (3) مى توانند همان شب رمى جمره عقبه را انجام دهند .
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 ـ آیة الله مکارم : خوردن به ستون لازم نیست بلکه کافى است سنگ را به دایره اطراف جمرات پرتاب کنند .
2 ـ این حکم براى بانوان، مخصوص رمى روز عید قربان است. ولى در روزهاى 11 و 12 تنها در صورتى که از رمى در روز ناتوان باشند، مى?توانند شب انجام دهند .
3 ـ آیة الله سیستانى : کسى که عذر دارد و شخصاً نمى تواند رمى کند، مانند مریض باید نایب بگیرد .
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
رمی جمره از پایین 
رمی جمره از بالا
1 ـ پس از سنگ زدن به جمره عَقبه، حجاج براى انجام یکى دیگر از واجبات حج، به قربانگاه رفته، و یک شتر، یا گاو، یا گوسفند قربانى مى کنند .
2 ـ ذبح یک حیوان براى چند نفر حاجى کفایت نمى?کند و یک حیوان کمتر چیزى است که به عنوان یکى از اعمال حج باید ذبح کرد، امّا هر چه بیشتر ذبح کنند افضل است .
3 ـ حیوان قربانى شرایطى دارد که به تفصیل در کتاب احکام و مناسک حج آمده است، افرادى که براى انتخاب قربانى به قربانگاه مى روند لازم است آن شرایط را بدانند، در این نوشته به طور مختصر به آنها اشاره مى کنیم :
* سالم باشد (مریض نباشد );
* خیلى پیر نباشد ; (1)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 ـ آیة الله تبریزى، آیة الله سیستانى : احتیاط مستحب است که مریض و خیلى پیر نباشد .
آیة الله خامنه اى : پیر نبودن قربانى شرط نیست .
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
* معیوب و ناقص العضو نباشد ;
* کورى یا لنگى واضح نداشته باشد ;
* دُم بریده نباشد ;
* گوش بریده و شاخ شکسته نباشد ;
* لاغر نباشد ;
* اخته نشده باشد; (بیضه?هایش را بیرون نیاورده باشند ).
* سن آن کامل باشد; اگر میش است یک سال آن و اگر بز است دو سال آن کامل شده باشد. (تفصیل این شرایط در کتب مفصل فقهى و مناسک مراجع تقلید آمده است ).
3 ـ اگر حاجى پس از ذبح شک کند و حتى اگر احتمال دهد که حیوان ناقص بوده یا سایر شرایط را نداشته اعتنا نکند .(1)
4 ـ کسى که حلق یا تقصیر نکرده و حتى براى خود حیوانى را ذبح نکرده مى تواند براى دیگرى ذبح کند .
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1
ـ آیة الله فاضل : اگر احتمال مى دهد که هنگام ذبح شرایط را احراز کرده و
الآن نسبت به آنها شک مى کند یا احتمال مى?دهد شرایط را نداشته اعتنا نکند .
ـــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 ـ پس از قربانى، حاجى باید حلق کند، یعنى موهاى سر خود را بتراشد، یا تقصیر کند، یعنى مقدارى از مو و ناخن خود را بچیند .
2 ـ با انجام این عمل تمام محرّمات احرام بر او حلال مى?شود، بجز حرام بودن زن و مرد بر یکدیگر (1) و استفاده از بوى خوش، که آنها هم با انجام بقیّه اعمال حلال خواهد شد و در برخى موارد صید نیز حرام است. بنابر این، پس از تراشیدن سر یا تقصیر مى تواند لباس احرام را بیرون آورده و لباس معمولى خود را بپوشد .
3 ـ کسانى که سال اوّل حج آنهاست، بنا بر احتیاط واجب (2)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 ـ آیة?الله سیستانى : زن و مرد همچنان بر هم حرام هستند ولى عقد کردن و شهادت بر عقد حلال مى?شود .
2
ـ آیات عظام: بهجت، تبریزى، فاضل : بنابر احتیاط مستحب . آیة الله مکارم :
چنین کسى مى?تواند سر بتراشد یا تقصیر کند . آیة الله زنجانى : کسى که
حجّة الاسلام خود را به جا مى آورد باید سر بتراشد، هر چند سفر اوّل حج او
نباشد .
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
تقصیر
حلق
باید سر بتراشند و تقصیر کفایت نمى کند، ولى افرادى که بار اوّل آنها نیست مى توانند تقصیر کنند یا سر بتراشند .
4 ـ بانوان باید تقصیر کنند .
5 ـ محل حلق یا تقصیر مِنا است .
6 ـ زمان حلق یا تقصیر، تا روز سیزدهم ذى حجه است، گرچه احتیاط مستحب (1) آن است که روز عید انجام شود .
7 ـ اگر حاجى براى قربانى به کسى وکالت دهد، تا وکیل او قربانى نکرده، نمى تواند حلق یا تقصیر کند، بنابر این کسانى که خود به قربانگاه نمى روند، باید صبر کنند تا به آنها اطلاع داده شود که قربانى انجام شده و پس از اطمینان به ذبح شدن حیوان حلق یا تقصیر کنند .
8 ـ کسى که خودش حلق یا تقصیر نکرده، نمى?تواند موى شخص دیگرى را بچیند یا بتراشد .
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 ـ آیة الله خامنه اى : این احتیاط واجب است .
آیة الله تبریزى : احتیاط واجب آن است که در روز عید باشد و اگر روز عید انجام نداده تا آخر ذى حجه وقت دارد .
آیة
الله سیستانى : احتیاط مستحب است که از روز عید تأخیر نشود و بعید نیست
تأخیر آن تا آخرین زمانى که بتواند اعمال حج را در ماه ذى حجّه بجا آورد .
ـــــــــــــــــــــــــــــــــ
پس
از انجام اعمال مِنا در روز عید قربان، حاجى باید بار دیگر براى انجام پنج
عمل از اعمال حج به مکّه برگردد، گرچه وقت این اعمال تا پایان ماه ذىحجه
است (1) و مى تواند در مِنا بماند براى بقیه اعمالى که در مِنا شبهاى
یازدهم و دوازدهم و روزهاى یازدهم و دوازدهم انجام مى شود و بعداز ظهر روز
دوازدهم از منا خارج شود و براى بقیّه اعمال به مکّه بیاید .
امّا پنج عملى که در مکّه باید انجام شود، عبارت است از :
1 ـ طواف حج (هفتمین عمل حج );
2 ـ نماز طواف حج (هشتمین عمل حج );
3 ـ سعى بین صفا و مروه (نهمین عمل حج );
4 ـ طواف نساء (2) ( دهمین عمل حج );
5 ـ نماز طواف نساء (یازدهمین عمل حج ).
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 ـ آیة الله صافى : اگر چه احوط آن است که تأخیر نیندازد .
2
نساء به معنى زنان است، و طواف نساء یکى از اعمال عمره مفرده و حج است و
به سبب آن زن بر مرد و مرد بر زن که به سبب احرام، حرام شده بود حلال مى
شود .
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
* چند مسأله :
1 ـ کیفیّت اعمال بعد از مِنا، همانگونه است که در اعمال عمره تمتّع گذشت، و تنها در نیّت با هم تفاوت دارند .
2 ـ کیفیت طواف نساء و نماز آن هم، مانند طواف عمره و نماز آن است، ولى باید به نیت طواف نساء و نماز طواف نساء انجام شود .
3 ـ طواف نساء و نماز آن اختصاص به مردان ندارد، بلکه بر تمام کسانى که حج (1) به جا مى?آورند واجب است .
4 ـ پس از انجام طواف حج و نماز آن و سعى، بوى خوش هم بر او حلال مى شود، (2) و بعد از انجام طواف نساء و نماز آن، زن بر مرد و مرد بر زن که به واسطه احرام، حرام شده بوده، حلال مى شود .
5 ـ پس از سعى، لازم نیست فوراً طواف نساء را به جا آورد و تأخیر انداختن آن، حتى تا چند روز بعد هم اشکال ندارد ولى تا زمانى که مرد محرم طواف نساء و نماز آن را انجام نداده، زن بر او حلال نمى?شود و همچنین زن محرم تا وقتى که طواف نساء و نماز آن را به جا نیاورد، مرد بر او حلال نمى گردد .
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 ـ عمره مفرده که جداى از حج است نیز طواف نساء دارد .
2
ـ آیة الله صافى : صید و زن بر او حرام است و در حجّ تمتّع احتیاط آن است
که پیش از طواف نساء و نماز آن از بوى خوش نیز اجتناب نماید .
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
منا 
منا
یکى دیگر از واجبات حج، بیتوته (ماندن در شب) به مِناست .
1 ـ تمام حجاج، چه آنها که براى اعمال بعد از منا به مکّه رفته اند و چه آنها که به مکه نرفته اند و در مِنا مانده اند، باید شب یازدهم ذى حجه و شب دوازدهم را از غروب آفتاب (1) تا نیمه شب، با قصد قربت در منا باشند، بنابر این آنها که به مکّه رفت اند باید قبل از غروب به منا برگردند .
2 ـ بر این افراد ماندن در منا واجب نیست :
* بیماران و پرستاران آنها و دیگر کسانى که ماندن در آنجا برایشان مشقّت داشته باشد .
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1
ـ آیة?الله فاضل : بعید نیست که بتوان به نیمه دوّم شب اکتفا کرد . آیات
عظام خامنه اى، مکارم، سیستانى، تبریزى : مى?تواند از سر شب تا بعد از نیمه
شب یا قبل از نیمه شب تا طلوع فجر در آنجا بماند . آیة الله زنجانى : در
شب یازدهم حاجى مخیّر است بین بیتوته نیمه اوّل شب وبین اصباح; یعنى هنگام
طلوع فجر در منى باشد، ولى در شب 12 و 13 بنابر احتیاط واجب باید از غروب
آفتاب تا طلوع آفتاب روز بعد در منا بماند. و از آنجا خارج نشود، حتّى براى
طواف و سعى واجب .
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
* کسانى که در مکّه تمام شب از اوّل آن تا صبح به عبادت خدا مشغول باشند و کار دیگرى بجز کارهاى ضرورى نکنند .
* کسانى که ترس آن دارند اگر در منا بمانند اموالى از آنها در مکّه از بین برود .
3 ـ کسى که بیتوته در منا را ترک کند، باید براى هر شب یک گوسفند قربانى کند، امّا بر کسى که تمام شب را در مکّه به عبادت مشغول بوده، کفّاره واجب نیست .
رمی جمره از پایین 
رمی جمره از بالا
رمى جمرات سه گانه ( سیزدهمین عمل از اعمال حج تمتّع )
* در روز یازدهم و دوازدهم ذى حجه حجّاج باید به هریک از سه ستون هفت عدد سنگ بزنند .
* وقت رمى : از طلوع آفتاب تا غروب است. (چه در روز عید یا در این ایام ).
رمى در شب جایز نیست (مگر کسى که عذر داشته باشد و نتواند در روز رمى کند )(1) و اگر مثلاً روز یازدهم، رمى را ترک کرد، باید فرداى آن روز قبل از رمى همان روز، رمى روز گذشته را قضا کند .
* کیفیت رمى : همانگونه که در رمى جمره عقبه بیان شد .
* ترتیب رمى : ابتدا باید به جمره اولى سنگ زد و سپس به وسطى و بعد از آن به جمره عقبه .
در روز دوازدهم ذى حجه، بعد از ظهر شرعى حجاج مى توانند از مِنا خارج شوند، ولى چنانچه کسى آن روز از مِنا
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1
بانوان نیز، در شب دهم مى توانند رمى جمره عقبه که از اعمال روز عید است
انجام دهند ولى رمى جمرات روزهاى یازدهم و دوازدهم را بدون عذر نمى?توانند
در شب انجام دهند .
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
نرود تا آفتاب غروب کند، باید شب سیزدهم را نیز در منا بماند و روز سیزدهم جمرات سه گانه را رمى کند .
طواف مُستحب
1 ـ یکى از اعمال مستحب در مکّه مُعَظّمه، طواف است .
2 ـ طواف مستحب با طواف واجب فرقى ندارد و بجا آوردن نماز آن نیز مستحب است .
3 ـ نماز طواف مستحب، لازم نیست نزد مقام ابراهیم خوانده شود، بلکه در هر جاى مسجدالحرام جایز است، بخصوص در موقع ازدحام، مناسب است مراعات دیگران را بنمایند .
طـواف وِداع
1 ـ براى کسى که مى?خواهد از مکّه بیرون رود مستحب است طواف وداع انجام دهد .
2 ـ طواف وداع نیز هفت شوط است و انجام نماز آن هم مستحب است .
3 ـ مستحب است که از خداوند متعال توفیق مراجعت را بطلبد .
